تدبر در سوره مبارکه فجر
🔷 سوره مبارکه فجر از ۴ بخش تشکیل شده است:
🔸 بخش اول: آیات ۱ تا ۴ : با چند قسم شروع شده است و آیه ۵ تاکید قسم است.
🔸 بخش دوم: آیات ۶ تا ۱۴ عاقبت سه قوم طغیان گر را بیان کرده است.
🔸 بخش سوم: آیات ۱۵ و ۱۶ نحوه برخورد انسان با ابتلائات را برمی شمرد و با دو «کلا» بیان کرده است.
و با «بل» ریشه این نوع برخوردها را بیان می کند.
در ادامه تا آیه ۲۶ فضای قیامت را به تصویر می کشد.
🔸 بخش چهارم: آیات ۲۷ تا ۳۰ نفس مطمئنه را معرفی می نماید.
خلاصه مباحث تدبر در سوره مبارکه فجر، بخش اول، مورخ ۹۶/۹/۲۱ 👇
🔷 بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
به نام خدای بخشاینده مهربان
🔷وَالْفَجْرِ
سوگند به سپیده صبح،
🔷وَلَیَالٍ عَشْرٍ
و سوگند به، شبهای دهگانه،
🔷وَالشَّفْعِ وَالْوَتْرِ
و سوگند به جفت و طاق،
🔷وَاللَّیْلِ إِذَا یَسْرِ
و سوگند به شب چون روی به رفتن نهد
*****
♦️بخش ابتدایی سوره با چند قسم مهم شروع می شود که بعداً به مصداق این قسم ها پی می بریم.
🔷 هَلْ فِی ذَلِکَ قَسَمٌ لِّذِی حِجْرٍ
آیا خردمند را این سوگندها کافی است؟
*****
♦️ در این سوره بعد از قسم ها به جای جواب قسم، یک جمله سوالی آمده (استفهام انکاری)، که نشانه تاکید بر قسم ها و مهم بودن مطلب است. آیا این قسم ها کافی است؟ یعنی بله حتما هست.
🔶 ذلک به همه قسم های قبلی برمی گردد.
🔶 جواب قسم محذوف (حذف شده) است. پس این قسم ها تاکید بر کل محتوای سوره است.
🔷 أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعَادٍ
آیا ندیده ای که پروردگار تو با قوم عاد چه کرد؟
🔷إِرَمَ ذَاتِ الْعِمَادِ
با ارم که ستونها داشت؟
🔷الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُهَا فِی الْبِلَادِ
و همانند آن در هیچ شهری آفریده نشده بود
🔷وَثَمُودَ الَّذِینَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ
و قوم ثمود که در آن وادی سنگ را می بریدند،
🔷وَفِرْعَوْنَ ذِی الْأَوْتَادِ
و قوم فرعون آن دارنده، میخها،
*****
♦️ این بخش از سوره وارد فاز جدیدی می شود، همه مخاطب ها پیامبر است.
🔶 قوم عاد را با شهرش، شهر ارم، که دارای ستونهای بلند است و حاکی از وسیع بودن منازلشان است، یاد می کند.
🔶 قوم ثمود را نیز با محل سکونتشان که در دل سنگ ساخته شده بود، و بسیار زیبا بود، یاد می کند.
🔶 قوم فرعون را هم ذی الاوتاد لقب می دهد. اوتاد جمع وتد و به معنای میخ ها است. ذی الاوتاد یعنی صاحب میخ ها که دو تعبیر دارد:
♦️ چون مردم را شکنجه می کرد و دست هایشان را با میخ به چوب می بست این لقب را گرفته است.
♦️و یا چون دارای اهرام ثلاثه بودند و مانند کوهی بود، و کوه هم به میخ تعبیر می شود(والجبال اوتادا)، این لقب را گرفته است.
با توجه به آیات قبلی که به محل سکونت اشاره داشته است، مفهوم دوم استخراج می شود، یعنی: قوم فرعون که در محل سکونتشان صاحب اهرام بودند.
🔷 الَّذِینَ طَغَوْا فِی الْبِلَادِ
آنها در بلاد طغیان کردند،
🔷 فَأَکْثَرُوا فِیهَا الْفَسَادَ
و در آنها به فساد در افزودند
*****
♦️در این آیات به دو ویژگی مهم که هر سه قوم داشتند اشاره می کند.
🔶 طغیان (خروج از اعتدال)
🔶 فساد
♦️آیا رابطه ای بین نوع معماری محل سکونت و طغیان گری وجود دارد؟
بله، به نظر می رسد مظاهر تمدنی در خوی انسانی تاثیر دارد، به خاطر ایجاد حس خودبرتربینی و نگاه از بالا به پایین در برابر خدا طغیان می کنند.
♦️فساد نتیجه طغیان است، زیرا می گوید اول طاغی شدند و بعد فساد کردند.
🔷 فَصَبَّ عَلَیْهِمْ رَبُّکَ سَوْطَ عَذَابٍ
و پروردگار تو تازیانه عذاب را بر سرشان فرود آورد
🔷 إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ
زیرا پروردگارت به کمینگاه است
*****
🔶صب: خدا تازیانه عذاب را بر سرشان فروریخت.
🔶مرصاد: از ریشه رصد به معنای کمین گاه است.
«خدا رصد می کند»، با «خدا می بیند» فرق دارد.
🔷فَأَمَّا الْإِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَکْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَکْرَمَنِ
اما آدمی، چون پروردگارش بیازماید و گرامی اش دارد و نعمتش دهد، می گوید: پروردگار من مرا گرامی داشت
🔷وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ
و چون بیازمایدش و رزق بر او تنگ گیرد، می گوید: پروردگار من مرا خوار ساخت
*****
رفتار خدا با انسان ها دو گونه است:
♦️۱- ابتلا می کند ⬅️ به او نعمت می دهد؛ ⬅️ پاسخ انسانها: خدا به من اکرام کرده است.
♦️۲- ابتلا می کند ⬅️ روزیش را تنگ می کند؛ ⬅️ پاسخ انسانها: خدا به من اهانت کرده است.
🔹آنچه در هر دو رفتار مشترک است: ابتلا و امتحان خدا است.
🔹آنچه در دو رفتار متفاوت است: نوع امتحان خداست.
🔸 در مورد اول خدا از ما انتظار «شکر» دارد.
🔸 در مورد دوم خدا از ما انتظار «صبر» دارد.
🙏
🔷🔸نتیجه: فراموشی این موضوع که همه رویدادهای زندگی امتحان خداست، باعث می شود در قبال رویدادهای زندگی رفتار نامناسب داشته باشیم.
ما به وسعت عمرمان در جلسه امتحان هستیم، اصل امتحان ثابت است، صورت سوال فرق می کند.
انسان هایی موفق هستند که همیشه یادشان باشد که خدا این امتحان را می گیرد. امتحان هم بر حسب ظرفیت انسان ها برای افراد مختلف متفاوت است.
و البته:
لا یکلف الله نفسا الا وسعها
خلاصه مباحث تدبر در سوره مبارکه فجر، بخش دوم، مورخ ۹۶/۹/۲۸ 👇
🔷کَلَّا بَل لَّا تُکْرِمُونَ الْیَتِیمَ
نه چنان است شما یتیم را گرامی نمی دارید،
🔷وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْکِینِ
و یکدیگر را به اطعام، مسکین ترغیب نمی کنید،
🔷وَتَأْکُلُونَ التُّرَاثَ أَکْلًا لَّمًّا
و میراث را حریصانه می خورید،
🔷وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا
و مال را فراوان دوست دارید
*****
♦️کلا: رد پندار غلط ماقبل
♦️بل: برای ریشه یابی به کار می رود.
می گوید علت و ریشه این پندار غلط چهار چیز است:
🔹لا تکرمون الیتیم
🔹و لاتحاضون علی طعام المسکین
🔹و تاکلون التراث اکلا لما
🔹و تحبون المال حبا جما
🔸یتیم نوازی نمی کنید.
🔸دیگران را به طعام دادن تشویق نمی کنید.
🔸ارث را در هم بر هم می خورید.
🔸مال را بسیار زیاد دوست دارید.
♦️تحاضون از ریشه حض به معنای تشویق کردن است.
♦️تراث: ارث
♦️لما: در هم بر هم
♦️اکل: خوردن
♦️و تاکلون التراث اکلا لما: ارث را در هم بر هم می خورید.
♦️جما: خیلی زیاد
🔷🔸نکته ۱: نمی گوید اطعام نمی کنید، می گوید دیگران را تشویق به اطعام نمی کنید. مانند آیه «ولا یحض علی طعام المسکین» که خدا نشانه آدم بی دین (کسانی که دین را تکذیب می کنند) را «عدم تشویق دیگران به اطعام» می داند.
🔷🔸نکته ۲: هرکس مال دوست باشد، معیارش پول و دنیا است و همه چیز را با آن می سنجد. بنابراین اگر خدا نعمت و مالی به او بدهد، خوشحال است و اگر ندهد، ناراحت است.
🔷اصول کافی (کتاب الایمان والکفر، باب الصدق و أداء الأمانة ، ح 12)
امام صادق (ع) می‌فرماید :
[برای شناخت نیکی و درستکاری کسی] به
🔷رکوع و سجده طولانی او
نگاه نکنید؛ زیرا چه بسا این رکوع و سجده طولانی، چیزی است که آن شخص به آن اعتیاد پیدا کرده است. در این صورت اگر آن را ترک نماید،[به دلیل ترک عادت] وحشت زده [ و پریشان حال] گردد.
اما [برای شناخت نیکی و درستکاری]، به
🔷 راست‌گویی و
🔷رعایت حقوق دیگران و ادای امانتش
نگاه کنید [و آن را معیار و ملاک قرار دهید.]
🔷کَلَّا إِذَا دُکَّتِ الْأَرْضُ دَکًّا دَکًّا
آری، چون زمین شکسته شود و شکسته شود،
🔷وَجَاء رَبُّکَ وَالْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا
و امر پروردگار تو فرا رسد و فرشتگان صف در صف،
🔷وَجِیءَ یَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ 🔶یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّکْرَى
و در آن روز جهنم را حاضر آرند، آدمی پند گیرد و چه جای پند گرفتن باشد؟
*****
♦️کلا: در این جا «انذاری» است.
قیامت را به تصویر می کشد:
🔹اذا دکت الارض دکا دکا
🔹و جاء ربک و الملک صفا صفا
🔹و جیء یومئذ بجهنم
🔸 زمین تکه تکه می شود.
🔸ملائک صف در صف می ایستند
🔸جهنم آورده می شود
⬅️یومئذ یتذکر الانسان و أنی له الذکری
⬅️تازه آن روز انسان می فهمد که دیگر فایده ندارد.
🔷یَقُولُ یَا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیَاتِی
می گوید: ای کاش زنده گشتن خویش را پیشاپیش چیزی می فرستادم
*****
♦️یا لیتنی: ای کاش؛ نشانه حسرت است.
ای کاش برای حیاتم از قبل چیزی آماده می کردم و پیش می فرستادم.
🔷🔸نکته ۱: حیات واقعی آن دنیا است.
🔷🔸نکته ۲: حب دنیا و تفکر دنیاطلبی باعث رفوزه شدن در امتحانات الهی و خوردن حسرت در روز قیامت است.
حب الدنیا راس کل خطیئه
بخش پایانی سوره مبارکه فجر، جلسه مورخ ۹۶/۱۰/۵ 👇
🔷 فَیَوْمَئِذٍ لَّا یُعَذِّبُ عَذَابَهُ أَحَدٌ
در آن، روز چون عذاب او کس را عذاب نکنند،
وَلَا یُوثِقُ وَثَاقَهُ أَحَدٌ
و همانند او کس را به زنجیر نکشند
*****
🔸 در آن روز هیچ احدی عذاب نمی کند مثل خدا
🔸 در آن هیچ احدی به بند نمی کشد مگر خدا
⬅ نهایت قدرت کبریایی خدا را ترسیم می کند.
🔷یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ
ای روح آرامش یافته،
🔷ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَّةً
خشنود و پسندیده به سوی پروردگارت بازگرد،
*****
🔸 راضی: اسم فاعل
🔸مرضی: اسم مفعول
🔸 نفس مطمئنه: نفسی است که
♦اولا فلسفه ابتلائات الهی را می داند .
♦ثانیا به همه ابتلائات الهی راضی است.
وقتی راضی است، خدا هم از او راضی می شود.
🔷فَادْخُلِی فِی عِبَادِی
و در زمره بندگان من داخل شو،
🔷وَادْخُلِی جَنَّتِی
و به بهشت من در آی
*****
🔸 خدا به کسی که به مقام نفس مطمئنه رسیده می گوید:
♦در جایگاه «عباد» من وارد شو.
♦در بهشت من وارد شو.
🔵مقام «عباد الله» چیست؟
عباد از عبید و عبد هم بالاتر است.
در سوره انسان، عباد الله در مقابل ابرار معرفی می شوند.
در قرآن همیشه آدمهای خوب در دو سطح معرفی می شوند:
🔸سوره واقعه:
♦خوبها: سابقون و اصحاب یمین
♦بدها: اصحاب شمال
🔸سوره مطففین:
♦خوبها: ابرار و متقین
♦بدها: فجار
🔸سوره انسان:
♦خوبها: ابرار و عباد الله
♦بدها: کافران
🔷حال به فلسفه قسم ها می پردازیم:
دو نظر وجود دارد:
نظر اول👇
🔸فجر: اول صبح که نور دمیده می شود،⬅ فجر عید قربان
🔸لیال عشر: شبهای دهگانه،⬅ دهه اول ذی الحجه
🔸شفع و وتر: زوج و فرد،⬅ روز هشتم و نهم
🔸لیل اذا یسر: شب وقتی می رود،⬅ شب عید قربان
نظر دوم👇
🔸فجر: اول صبح که نور دمیده می شود،⬅ صبح عاشورا
🔸لیال عشر: شبهای دهگانه،⬅ دهه اول محرم
🔸شفع و وتر: زوج و فرد،⬅ تاسوعا و عاشورا
🔸لیل اذا یسر: شب وقتی می رود،⬅ شب محرم
♦از آنجا که این سوره درباره دل کندن از مظاهر دنیا است، نظر اول صحیح تر به نظر می رسد.
🔷در این سوره عاقبت دو گروه از انسان ها از مثبت بینهایت تا منفی بینهایت را ترسیم کرده:
از عاد و ثمود و صالح (مظهر انسان های مادی گرا) تا نفس مطمئنه(مظهر انسان ها یی که از دنیا دل بریدند و مصداق های مختلفی می تواند داشته باشد.)
والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته
پایان تدبر در سوره مبارکه فجر
گرافیست ارشد